Skip to content

MOQUÉM_SURARÎ: ARTE INDÍGENA CONTEMPORÂNEA

[COM VERSÃO EM PORTUGUÊS E GUARANI ABAIXO]

Cuentan los ancianos del pueblo Makuxi que, en los tiempos antiguos, Surarî’ fue abandonado en el monte por un cazador. Extrañándolo, Surarî’ se convirtió en persona y decidió ascender a los cielos tras su dueño. Para ello, pidió ayuda a un pequeño halcón que lo cargó sobre su espalda. Cuando llegó allí, Surarî’ se transformó nuevamente, cobrando cuerpo de estrella. Se hizo responsable de traer las lluvias y recordar que, después de la estación seca, aún habrá otro tiempo posible, el de las aguas.

Surarî’ es la palabra en la lengua makuxi para moquém, una plataforma (jirau) que se usa para deshidratar y ahumar carne. La técnica de ‘moquear’, una forma de conservar los alimentos y facilitar su transporte desde los lugares de caza y pesca hasta las aldeas, es una buena metáfora para pensar en el tránsito de suministros y de saberes que atraviesan no solo diferentes espacios, sino también diferentes mundos. Son tránsitos como estos los que constituyen los movimientos del arte indígena contemporáneo. La lluvia provocada por Surarî’ es una forma de concebir los haceres de los artistas indígenas como un vehículo entre diferentes temporalidades y un modo de producir y actualizar relaciones.

Vista de la exposición (da exposição) “Moquém_Surarî”, MAM, 2021. Foto: Karina Bacci

Tomando esta idea como punto de partida, Jaider Esbell, artista macuxi invitado a participar en la 34ª Bienal de São Paulo, ha curado la exposición Moquém_Surarî: arte indígena contemporânea, con los trabajos de 34 artistas indígenas que encarnan transformaciones, traducciones visuales de sus cosmologías y narrativas, haciendo presente la profundidad temporal que subyace a sus prácticas.

Las obras presentadas en el Museu de Arte Moderna de São Pauloatestiguan que el tiempo del arte indígena contemporáneo no es rehén del pasado. La ancestralidad se moviliza en el ahora, reconfigurando posiciones enunciativas y relaciones de poder para producir otras formas de encuentro entre mundos no basados ​​en extractivismos coloniales.

Nacido en la región hoy demarcada como Tierra Indígena Raposa Serra do Sol, Jaider Esbell se encuentra entre las figuras centrales del movimiento de consolidación del arte indígena contemporáneo en Brasil y actúa de manera múltiple e interdisciplinaria, desempeñando las funciones de artista, curador, escritor, educador, activista, promotor y catalizador cultural.

Coordinada entre el MAM y la Fundação Bienal de São Paulo, la exposición es parte de la red de alianzas de la 34ª Bienal y cuenta con la asistencia curatorial de la antropóloga y programadora cultural Paula Berbert, la asesoría del profesor del departamento de Antropología de la FFLCH/USP Pedro Cesarino, y la realización de Edital ProAC Expresso 09/2020.

Vista de la exposición (da exposição) “Moquém_Surarî”, MAM, 2021. Foto: Karina Bacci

Uno de los principales objetivos de la curaduría es mostrarle al público que hay otras historias del arte y no intentar encajar el arte indígena en una narrativa canónica. “Queremos reproducir una fragmentación de la historia del arte y mostrar cómo este tipo de relación temporal se niega crónicamente en Brasil. Los intelectuales indígenas fueron rechazados, ya sea en el arte o en el pensamiento en Brasil”, dice Jaider Esbell.

Esta diversidad de pensamiento se encuentra incluso al interior de las comunidades indígenas representadas en la exposición: Baniwa, Guarani Mbya, Huni Kuin, Krenak, Karipuna, Lakota, Makuxi, Marubo, Pataxó, Patamona, Taurepang, Tapirapé, Tikmũ’ũn_Maxakali, Tukano, Wapishana, Xakriabirá y Yanana. Según Esbell, sus obras encarnan transformaciones, traducciones visuales de cosmovisiones y narrativas de los cuerpos de los propios artistas, haciendo presente la profundidad temporal que fundamenta sus prácticas.

Vista de la exposición (da exposição) “Moquém_Surarî”, MAM, 2021. Foto: Karina Bacci

El público se encontrará con obras en diversos soportes, desde dibujos realizados por artistas como Ailton Krenak -emblemático líder, escritor y filósofo indígena-, Joseca Yanomami, Rivaldo Tapirapé y Yaka Huni Kuin; tejidos de Bernaldina José Pedro; esculturas de Dalzira Xakriabá y Nei Xakriabá; fotografías de Sueli Maxakali y Arissana Pataxó; video de Denilson Baniwa; grabado de Gustavo Caboco; o pinturas de Carmésia Emiliano, Diogo Lima y Jaider Esbell, entre otros.

Este cuerpo artístico diverso une a artistas de Roraima que reflexionan sobre los efectos políticos y territoriales de las invasiones ganaderas en la región, pasando por otros artistas indígenas contemporáneos conocidos en el circuito de las artes visuales occidentales, hasta artistas que no tienen relación con el mercado del arte contemporáneo o maestros de las prácticas chamánicas. “Son obras que muestran lo que son los regímenes visuales indígenas, de existencias milenarias y de los que es tributario el arte indígena contemporáneo”, explica Berbert.

Según Cauê Alves, curador en jefe del MAM, “la presencia de esta exposición en la programación del Museo de Arte Moderno de São Paulo indica una postura institucional que deconstruye los supuestos coloniales. Moquém_Surarî inaugura un diálogo directo con artistas indígenas que permitirá al MAM repensar su colección y ampliar su política de adquisiciones, al incluir las etnias infrarrepresentadas o desatendidas a lo largo de la historia. Las narrativas de los descendientes de Makunaimî, contadas por ellos mismos, ciertamente abren otras perspectivas más allá de las imaginadas por los artistas e intelectuales modernistas que fueron centrales en la fundación del MAM”.

Además de la exposición, se presentará una serie de testimonios en video inéditos de siete artistas de Roraima, que será difundida en los canales digitales del museo, así como un amplio programa educativo, que incluye talleres y lives con artistas sobre temas como el arte y el chamanismo, los pueblos indígenas y la historia del arte en Brasil y la fuerza de las mujeres indígenas en las artes.

Sueli Maxakali, Tartaruga, serie (série) Yãmiy/homem-espírito, 2009. Fotografía sobre papel de algodón (algodão), 26,7 x 40 cm. Acervo de la (da) artista

MOQUÉM_SURARÎ: ARTE INDÍGENA CONTEMPORÂNEA

Contam os mais velhos do povo Makuxi que, nos tempos antigos, Surarî’ foi abandonado no mato por um caçador. Ao sentir saudades dele, Surarî’ virou gente e decidiu subir aos céus atrás de seu dono. Para isso, pediu ajuda a um pequeno gavião que o levou nas costas. Quando chegou lá, Surarî’ se transformou novamente, ganhando corpo de estrela. Tornou-se responsável por trazer as chuvas e lembrar que, depois do tempo da seca, haverá ainda um outro tempo possível, o das águas.

Surarî’ é a palavra na língua makuxi que designa o moquém, jirau usado para desidratar e defumar carne. A técnica de moquear, uma forma de conservar o alimento e facilitar o seu transporte dos locais de caça e pesca até as aldeias, é boa para pensar o trânsito de provimentos e de saberes que atravessam não só diferentes espaços, mas também diferentes mundos. São trânsitos como estes que constituem os movimentos da arte indígena contemporânea. A chuva provocada por Surarî’ é uma maneira de conceber os fazeres dos artistas indígenas como veículo entre distintas temporalidades e um modo de produzir e atualizar relações.

Moquém_Surarî: arte indígena contemporânea apresenta trabalhos de 34 artistas indígenas que corporificam transformações, traduções visuais de suas cosmologias e narrativas, presentificando a profundidade temporal que fundamenta suas práticas. As obras atestam que o tempo da arte indígena contemporânea não é refém do passado. A ancestralidade é mobilizada no agora, reconfigurando posições enunciativas e relações de poder para produzir outras formas de encontro entre mundos não fundamentadas nos extrativismos coloniais.

Charles Gabriel, Sin título (Sem título), 2016, acrílica sobre tela, 56 x 56 cm

A partir de 4 de setembro, o Museu de Arte Moderna de São Paulo exibe a mostra Moquém_Surarî: arte indígena contemporânea, coletiva que tem curadoria de Jaider Esbell– artista macuxi convidado da 34ª Bienal de São Paulo. Correalizada entre MAM e Fundação Bienal de São Paulo, a exposição integra a rede de parcerias da 34ª Bienal e conta com assistência curatorial da antropóloga e programadora cultural Paula Berbert e consultoria do professor do departamento de antropologia da FFLCH/USP Pedro Cesarino, e realização pelo Edital ProAC Expresso 09/2020.

Um dos principais objetivos da curadoria é mostrar ao público que existem outras histórias da arte e não tentar encaixar a arte indígena em uma narrativa canônica. “Queremos reproduzir um estilhaçamento da história da arte e mostrar como esse tipo de relação temporal é cronicamente negado no Brasil, intelectuais indígenas foram rechaçados, seja na arte ou pensamento no Brasil”, afirma Jaider Esbell.

Moquém_Surarî apresenta trabalhos de34 artistas indígenas dos povos Baniwa, Guarani Mbya, Huni Kuin, Krenak, Karipuna, Lakota, Makuxi, Marubo, Pataxó, Patamona, Taurepang, Tapirapé, Tikmũ’ũn_Maxakali, Tukano, Wapichana, Xakriabá, Xirixana e Yanomami.

Segundo Esbell, são obras que corporificam transformações, traduções visuais das cosmovisões e narrativas do corpo de artistas, presentificando a profundidade temporal que fundamenta suas práticas. “As obras atestam que o tempo da arte indígena contemporânea não é refém do passado. A ancestralidade é mobilizada no agora, reconfigurando posições enunciativas e relações de poder para produzir outras formas de encontro entre mundos não fundamentados nos extrativismos coloniais”, reflete Cesarino.

Paulino Joaquim Marubo, Povo da Terra Névoa, 2005, rotulador, lápices de colores y pasteles sobre papel (caneta hidrográfica, lápis de cor e giz pastel sobre papel), 30 x 22 cm. Acervo de Pesquisa Pedro Cesarino

O público vai se deparar com obras em suportes diversos, há desde desenhos criados por artistas como Ailton Krenak – emblemático líder indígena, escritor e filósofo -, Joseca Yanomami, Rivaldo Tapirapé e Yaka Huni Kuin; tecelagens de Bernaldina José Pedro; esculturas de Dalzira Xakriabá e Nei Xakriabá; fotografias de Sueli Maxakali e Arissana Pataxó; vídeo de Denilson Baniwa; gravurade Gustavo Caboco; pinturas de Carmésia Emiliano, Diogo Lima e Jaider Esbell; dentre outros.

Trata-se de um corpo artístico diverso, que une artistas de Roraima que refletem sobre os efeitos políticos e territoriais das invasões pecuárias da região, passando por outros artistas indígenas contemporâneos conhecidos no circuito das artes visuais ocidentais, até artistas que não têm relação com o mercado de arte contemporânea, mestres das práticas xamânicas, como pajés. “São obras que mostram o que são os regimes visuais indígenas, de existências milenares e dos quais a arte indígena contemporânea é tributária”, explica Berbert.

Segundo Cauê Alves, curador-chefe do MAM, “a presença dessa exposição na programação do Museu de Arte Moderna de São Paulo indica uma postura institucional que desconstrói pressupostos coloniais. Moquém_Surarî inaugura um diálogo direto com artistas indígenas que permitirá que o MAM repense e amplie sua política de aquisição de acervo, incluindo grupos étnicos sub-representados ou negligenciados ao longo da história.” E completa, “as narrativas dos descendentes de Makunaimî contadas por eles mesmos, certamente abrem outras perspectivas para além daquelas imaginadas pelos artistas e intelectuais modernistas centrais para fundação do MAM”.

Jaider Esbell, Sin título (Sem título), de la subserie (da subsérie) Transformação / Ressurgência de Makunaima / série Transmakunaimî, 2018, posca sobre acrílica em tela, 100 x 100 cm. Colección del artista (Coleção do artista)

[TEXTO EM GUARANI]

Nhanerentarã mboe tuja kue’i Makuxi omombe’u, ymã guare, Surari ́manje hejaa ráka’e ka’aguyre peteĩ ika’aguy va’egui. Há’e oexa nga’u vyma hera reré vy, Surari ́onhembo jera nhande ramivy ojeupi yvare oja rakygue. Há’e ramia guã ma, oikontevẽ raka’e guyraũ re vy há’e ogueraa raka’e okupere. Há’epy ovaẽ ramo, Surari ́ onhembojera jevy, há’e ojeapo ovyvyma Jaxy tatá rami. ojeapó opyta oky reruarã há’e ndaexarai,ary piru,há’egui oiko ju va’erã ary ,yy.

Surarî há’e Makuxi ayvu py omoẽ nonde moquém, monhimbe’i omo mbirú aguã xo’ó. Ojapo kuaa nhimbe’i marã tembi’u ivaipa he ‘y aguã há’e okueraa porã ve aguã oikoagui ogueraa xo’ó pira ro’ó tekoapy, kova’ema ĩporã nhemongueta marupipá nhemoĩ porã ta arandu jeyvaxa oiny ramo mamo mamoguipá jeupity há’e Joagui he’ỹ yvyrupa -marupipá jereraa ta nhande kuery ojapo mba’emo ãy guigua nhande kuery gui. Okyma ojejorá Surari’guima vy oexauka marupipá nhetyrô heravy vyma nhande kuery Imbavyky heravy ma mba’eyru aygui guara rami jereraa heravyma opyta ha ́e virami oin.

Moquém Surari`: nhande mbavyky ma aygui gua peteĩ rã oĩ mba’eapó 34 imbavyky va’e nhande kuery omo in nhembojerá, jaexa vy ryve jaikuaa heravya guã jexaka gueroayvu, há’e omboete nhembojaru pygua he’y ãy guigua teim jeapo riae, nhembavykyma ije araguyjere hare nhande kuery ãy guigua onhemboty uká ymãre’ȳ ymã guare ma mombyta ãy varã, omoim heravyma ombojekó peteĩ hendapy mba’e kuaa omombe’u peteĩ rupi aguã vyma nhevain tĩ koo yvy javeré nonhe moingoi onhembojeká yvy mboae guigua kuery gui.

Vista de la exposición (da exposição) “Moquém_Surarî”, MAM, 2021. Foto: Karina Bacci

MOQUÉM_SURARÎ: ARTE INDÍGENA CONTEMPORÂNEA

Ailton Krenak | Amazoner Arawak | Antonio Brasil Marubo | Arissana Pataxó | Armando Mariano Marubo | Bartô | Bernaldina José Pedro | Bu’ú Kennedy | Carlos Papá | Carmézia Emiliano | Charles Gabriel | Daiara Tukano | Dalzira Xakriabá | Davi Kopenawa | Denilson Baniwa | Diogo Lima | Elisclésio Makuxi | Fanor Xirixana | Gustavo Caboco | Isael Maxakali Isaiais Miliano | Jaider Esbell | Joseca Yanomami | Luiz Matheus | MAHKU | Mario Flores Taurepang | Nei Leite Xakriabá | Paulino Joaquim Marubo | Rita Sales Huni Kuin | Rivaldo Tapyrapé | Sueli Maxakali | Vernon Foster | Yaka Huni Kuin | Yermollay Caripoune

Museu de Arte Moderna de São Paulo (MAM), Parque Ibirapuera (Av. Pedro Álvares Cabral, s/nº – Portões 1 e 3), São Paulo

Del 4 de septiembre al 28 de noviembre de 2021

También te puede interesar

Rivane Neuenschwander:malentendidos

misunderstandings (malentendidos) es la primera exposición retrospectiva de Rivane Neuenschwander (Belo Horizonte, 1967), una de las principales figuras de la generación de artistas brasileños de los 90. La muestra, que se presenta en el…